Europejska Polityka Kosmiczna

Tytuł: Europejska polityka kosmiczna
Autor: Słomczyńska Irma
Okładka: Miękka
Język: polski
Liczba stron: 620
ISBN: 9788377849958
Wydawnictwo: Słomczyńska Irma
Książka […] w treściwy sposób przedstawia aktualne i ważne zagadnienie, jakim jest europejska polityka kosmiczna, zawiera nowe treści w odniesieniu do istniejącej literatury i stanowi oryginalne ujęcie badanego problemu. Została napisana w oparciu o bogate źródła pierwotne i wtórne. […] z pewnością znajdzie odbiorców wśród studentów, pracowników administracji publicznej, polityków, jak również wśród innych osób interesujących się procesem integracji europejskiej, polityką kosmiczną poszczególnych aktorów stosunków międzynarodowych czy też prawem kosmicznym.

Z recenzji prof. dr hab. Justyny Zając (Uniwersytet Warszawski)

KUP NAJTANIEJ TUTAJ

Fragment:
Wprowadzenie
Europejska polityka kosmiczna to wielowymiarowa i rozpatrywana w długiej
perspektywie wypadkowa splecionych procesów oraz idei politycznych,
gospodarczych i społecznych o złożonej dynamice, przebiegająca w multipolarnym
środowisku międzynarodowym. Jest to przykład unikalnej polityki
europejskiej, celem bowiem realizowanych i planowanych działań są państwa
zarówno członkowskie, europejskie, jak i pozaeuropejskie. W ten sposób Unia
Europejska prowadzi nie tylko działania o charakterze politycznym, formułując
strategie i cele w wymiarze globalnym, ale też regulacyjnym, określając standardy
techniczne zarówno dla sygnału jak i dla urządzeń wykorzystujących dane
europejskie, ekonomicznym, dostarczając impulsów dla rozwoju rynku usług
kosmicznych i europejskiego przemysłu kosmicznego, a także strukturalnym,
zmieniając logikę dostępności usług kosmicznych, takich jak sygnał nawigacji
satelitarnej Galileo lub dane systemu Copernicus.
Europejska polityka kosmiczna jest także specyficzną formą polityki zagranicznej,
skierowanej do Europejskiej Agencji Kosmicznej, która z kolei skupia
w większości państwa członkowskie UE. Europejska polityka kosmiczna z racji
swojej specyfiki jest także narzędziem klasycznych stosunków międzynarodowych
zachodzących pomiędzy organizacjami skupiającymi w praktyce te same
państwa, a jednocześnie jest to polityka skierowana do państw członkowskich.
Ponadto europejska polityka kosmiczna styka się z zewnętrznym wymiarem aktywności
UE w zasadzie we wszystkich obszarach, począwszy od prawa międzynarodowego
publicznego (prawo kosmiczne), poprzez prawo międzynarodowe
prywatne (odpowiedzialność za szkody kosmiczne), handel (usługi wykonywane
odpłatnie, dostępność technologii kosmicznych), prawo do prywatności, reguWprowadzenie
Europejska polityka kosmiczna, Irma Słomczyńska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2017
12 Wprowadzenie
lowane zarówno przez podmioty publiczne jak i przez sieci międzyrządowe1
.
Brak pełnych kompetencji Unii Europejskiej w tych obszarach w przypadku
europejskiej polityki kosmicznej oraz presja na uzyskanie legitymacji do działania
i reprezentacji, a zarazem faktyczna władza i moc oddziaływania na rzeczywistość
międzynarodową wymagają poszukiwania metody koordynacji polityki impulsów
płynących ze środowiska międzynarodowego, państw członkowskich oraz
organizacji międzynarodowych, takich jak ESA czy ECMWF lub NATO2
. Fakt,
że europejska polityka kosmiczna jest największym i najdroższym projektem
technologiczno-infrastrukturalnym, którego właścicielem jest Unia Europejska,
wymaga również złożonego sposobu analizy procesów politycznych, w której
należy uwzględnić wiele zmiennych, ale też specyficzne warunki brzegowe dla
polityki kosmicznej, takie jak rozwój europejskiego przemysłu kosmicznego,
ograniczenia technologiczne oraz budżetowe.
Europejska polityka kosmiczna ma także znaczenie symboliczne, jako polityka
obejmująca wszystkich obywateli Unii i cały świat, a jednocześnie dostarcza
legitymacji dla Unii Europejskiej jako oczywistego poziomu współpracy politycznej
w wymiarze aktywności kosmicznej. Jest również kolejnym elementem
kształtującym tożsamość europejską, co pozwoli obywatelom UE sytuować swoje
żądania polityczne właśnie na tym poziomie, jako posiadającym najszerszą legitymację.
Wzmocni równocześnie więzi horyzontalne pomiędzy obywatelami
UE, które są relatywnie słabe3
.
Szukając przyczyn zaangażowania UE w programy kosmiczne oraz w europejską
politykę kosmiczną oraz próbując określić właściwy sposób analizy
europejskiej polityki kosmicznej, należy uwzględnić argument, że rozwój europejskiej
koncepcji eksploracji kosmosu jest wynikiem splotu i oddziaływania nie
tylko wielu dyscyplin naukowych, zarówno nauk ścisłych jak i społecznych, ale
również procesów ekonomicznych i społecznych rozpatrywanych tak w długiej
perspektywie czasowej, jak i w dużej przestrzeni obejmującej państwa europejskie.
Tym samym analizowanie europejskiej polityki kosmicznej wymaga zarówno
zastosowania metod istniejących w naukach społecznych czy prawnych, jak
i zwrócenia się ku sposobom wyjaśniania obecnym w naukach ekonomicznych
czy naukach o zarządzaniu i organizacji. Ponieważ podbój i eksploracja kosmosu
1 Burkard Eberlein, Abraham L. Newman, Tackling the Regulatory Dilemma: The Rise
of Incorporated Transgovernmental Networks, [w:] Innovative governance in the European
Union: the politics of multilevel policymaking, red. I. Tömmel, A. Verdun, Lynne
Rienner Publishers, Boulder 2009, s. 242–245. 2 Ibid., s. 251. 3 Neil Fligstein, Euroclash the EU, European identity, and the future of Europe, Oxford
University Press, Oxford 2010, s. 5.
Europejska polityka kosmiczna, Irma Słomczyńska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2017
13 Wprowadzenie
są istotnym zjawiskiem kulturowym, nie bez znaczenia będą również metody
obecne w antropologii kulturowej, gdyż idea eksploracji przestrzeni kosmicznej
jest tak silnie oddziałującym czynnikiem na sposób postrzegania rzeczywistości,
że podlega mitologizacji. Możliwość kontrolowania czasu, przestrzeni i położenia,
co umożliwiają zasoby kosmiczne, zmienia miejsce jednostki w koncepcji
funkcjonowania państwa i zapewniania bezpieczeństwa, a jednostka dzięki zastosowaniu
technologii kosmicznych może również w większym stopniu kontrolować
państwo.
Wykorzystanie przestrzeni kosmicznej jest także istotnym elementem propagandowym,
zarówno w okresie zimnej wojny jak i współcześnie, a nowe
i spektakularne osiągnięcia w dziedzinie eksploracji kosmosu przyciągają uwagę
społeczną w dużo większym stopniu niż dynamiczny rozwój technologii obserwowany
w życiu codziennym. Ponadto idea pokojowej eksploracji przestrzeni
kosmicznej, wymagająca współpracy międzynarodowej w przypadku braku
wystarczających zasobów, dostarcza alternatywnych wyjaśnień dla koncepcji
współpracy regionalnej, opartej na współpracy naukowej, a jednocześnie podtrzymującej
miejsce i rolę państw narodowych.
Jeśli uwzględnić fakt, że zjawiska integracji regionalnej ekonomicznej w wymiarze
politycznym i bezpieczeństwa zachodzące w ramach UE oraz integracji
technologicznej i naukowej w ramach ESA występowały równolegle i na tym
samym obszarze, to należy stwierdzić, iż połączenie potencjału naukowego i technologicznego
ESA oraz koncepcji integracji europejskiej w ramach europejskiej
polityki kosmicznej tworzy zupełnie nową sytuację polityczną i ekonomiczną.
Szczegółowa i wielowymiarowa analiza europejskiej polityki kosmicznej stanowi
tym samym istotny wkład w rozwój studiów europejskich.
Całościowa i wielowymiarowa analiza europejskiej polityki kosmicznej,
poprzez wskazanie przejawów i zastosowania instrumentów tejże polityki, nie
przybliża nas do zrozumienia, jaką funkcję pełni europejska polityka kosmiczna
w kształtowaniu całościowej polityki Unii Europejskiej. Jest to o tyle trudne, że
europejskie programy kosmiczne są nadal w fazie implementacji lub wstępnej
weryfikacji, a zatem ustalenie wpływu tej polityki byłoby zadaniem niemożliwym.
Dlatego też niezbędne jest określenie strategii badawczej i programu badawczego
europejskiej polityki kosmicznej z uwzględnieniem wielu podejść analitycznych,
uzupełnionych elementami charakterystycznymi dla badania innych polityki
i obszarów aktywności Unii Europejskiej.
Wskazane przesłanki sprawiają, że analiza europejskiej polityki kosmicznej,
będąca przedmiotem badań niniejszej pracy, jest istotna zarówno z praktycznego,
jak i z teoretycznego punktu widzenia. Po pierwsze, przestrzeń i systemy kosmiczne
są strategicznymi i w pełni globalnymi zasobami, które w porównaniu
14 Wprowadzenie
do innych dostępnych UE zasobów są wyjątkowe i niezastępowalne. Tym samym
polityka europejska realizowana w tym wymiarze wymaga nowego podejścia
po stronie UE, a jednocześnie czerpie z wieloletniego doświadczenia innych
polityk europejskich. Po drugie, zasoby i systemy kosmiczne służą realizacji różnych
celów UE i państw członkowskich w dziedzinach: społecznej, gospodarczej
i w obszarze szeroko pojmowanego bezpieczeństwa, np. w meteorologii, nawigacji,
pozycjonowania, kontroli ruchu lotniczego i morskiego, rolnictwa, operacji
humanitarnych i reagowania na klęski żywiołowe, bezpieczeństwa narodowego
i kontroli granic. Po trzecie, na przestrzeń i zasoby kosmiczne trzeba patrzeć
przez pryzmat stymulowania wzrostu i innowacji, gdyż przemysł kosmiczny
i eksploatacja kosmosu oznacza tworzenie i funkcjonowanie miejsc pracy wymagających
wysokich kwalifikacji, produkcję i sprzedaż innowacyjnych usług,
tworzenie możliwości rynkowych w innych sektorach przemysłu oraz konieczność
aktywnego wspierania badań naukowych. Wśród przesłanek teoretycznych
należy wymienić, przede wszystkim, brak całościowej i wielowymiarowej analizy
politologicznej europejskiej polityki kosmicznej, i to zarówno na gruncie polskiej
jak i europejskiej nauki o polityce. Wynika to z faktu, że europejska polityka
kosmiczna jest stosunkowo nowym obszarem funkcjonowania UE, zaś jej flagowe
systemy są dopiero w fazie operacjonalizacji. Dlatego też istnieje konieczność
stworzenia teoretycznych ram dla tej sfery aktywności Unii Europejskiej.
Celem pracy jest zatem analiza praktyki politycznej oraz funkcji, jaką
pełni europejska polityka kosmiczna w Unii Europejskiej, poprzez zbadanie
idei, interesów oraz instytucji europejskiej polityki kosmicznej, co pozwoli
na określenie charakteru interakcji zachodzących pomiędzy najważniejszymi
podmiotami europejskich procesów politycznych.
Tym samym zanalizowany zostanie proces rozwoju interesów, idei i instytucji
na tle zmian paradygmatów polityk publicznych oraz rewolucji technologicznej,
która ma wpływ na struktury społeczne w skali europejskiej i globalnej. Należy
zauważyć, że pomimo kryzysów finansowych, kryzysu migracyjnego oraz kryzysu
idei integracji europejskiej europejska polityka kosmiczna pozostaje poza
głównymi problemami i integracja technologiczna charakteryzuje się własną
dynamiką, odrębną od procesów politycznych zachodzących w skali całej Unii
Europejskiej. Istnienie odrębnej dynamiki europejskiej polityki kosmicznej w dużej
mierze sprawia, że decydenci zajmujący się tą polityką nie muszą mierzyć
się z problemami, które są typowe dla innych polityk publicznych. Wyodrębnienie
europejskiej polityki kosmicznej jako oddzielnej polityki europejskiej,
15 Wprowadzenie
równoprawnej z innymi politykami publicznymi pozwala na uniknięcie problemu
priorytetyzacji i dalekosiężnych rezultatów podejmowanych działań.
Niniejsza praca skupia się na trzech głównych podmiotach europejskiej
polityki kosmicznej: państwach, instytucjach Unii Europejskiej oraz Europejskiej
Agencji Kosmicznej. Ponadto w pracy wskazana została rola czwartego
podmiotu, jakim są zorganizowane grupy interesu i podmioty prywatne, jednak
z przeprowadzonych badań wynika, że są to podmioty o niewielkim znaczeniu
dla europejskiej polityki kosmicznej. Wynika to przede wszystkim z faktu, że
firmy przemysłu kosmicznego, choć teoretycznie prywatne, mają duży udział
właścicielski państw, co sprawia, że faktycznie to rządy państw członkowskich
UE decydują o charakterze i kierunku działalności korporacji działających na
europejskim rynku usług kosmicznych. Widoczne jest to zarówno w przypadku
Francji, posiadającej najbardziej rozwinięty przemysł kosmiczny, jak i Niemiec,
gdzie wsparcie dla innowacji technologicznych przemysłu kosmicznego (3,65 mld
EUR) stanowi blisko jedną czwartą całkowitego budżetu niemieckiej strategii innowacji4
. Ponadto użytkownicy publiczni (państwa, rządy lokalne, instytucje UE)
są największymi odbiorcami usług kosmicznych i firmy przemysłu kosmicznego
funkcjonują na specyficznym rynku, którego zasady funkcjonowania oraz popyt
określa ten sam podmiot instytucjonalny.
Główną hipotezą pracy jest stwierdzenie, że Unia Europejska, państwa członkowskie
UE oraz Europejska Agencja Kosmiczna, tworząc mechanizm współpracy,
którego celem jest wykorzystanie przestrzeni kosmicznej, przesądziły
o zmianie roli globalnej Unii Europejskiej. Ponadto efektywne wykorzystanie
potencjału kosmicznego ma służyć pełniejszej realizacji celów UE w zakresie
bezpieczeństwa i rozwoju, a nie militaryzacji przestrzeni kosmicznej i „wyścigowi
zbrojeń”. Budowa własnego potencjału kosmicznego pozwoli zatem UE na
autonomiczne, pokojowe i zgodne z prawem międzynarodowym wykorzystanie
przestrzeni kosmicznej, wzmacniając jednocześnie rolę globalną Unii Europejskiej.
W tym kontekście przyjęto następujące szczegółowe hipotezy badawcze:
• po pierwsze, celem powstającej europejskiej polityki kosmicznej jest budowa
autonomicznego potencjału kosmicznego Unii Europejskiej, bez jednoczesnej
militaryzacji przestrzeni kosmicznej; militarne i cywilne zastosowania
4 Johannes Weyer, Volker Schneider, Power Games in Space: The German High-Tech
Strategy and European Space Policy, [w:] Innovation Policy and Governance in High-
-Tech Industries, red. J. Bauer, A. Lang, V. Schneider, Springer Berlin Heidelberg,
Berlin–Heidelberg 2012, s. 178.
16 Wprowadzenie
poszczególnych systemów mają zaś służyć wzmocnieniu szeroko rozumianego
bezpieczeństwa oraz rozwoju samej wspólnoty, jej obywateli, a pośrednio
także stabilności systemu regionalnego;
• po drugie, powstanie i rozwój kolejnych elementów europejskiej polityki
kosmicznej jest konsekwencją postępu integracji europejskiej, gdzie podstawowym
elementem zmiany jest czynnik rynkowy, a co za tym idzie Komisja
Europejska staje się najważniejszym podmiotem rynku europejskiego dostarczającym
dóbr publicznych, regulacji, kształtującym popyt oraz określającym
dlugofalową strategię rozwoju naukowo-technologicznego;
• po trzecie, powstająca europejska polityka kosmiczna jest pochodną procesów
politycznych zachodzących w skali Unii Europejskiej traktowanej
jako supranarodowa arena polityczna, a ostateczny charakter europejskiej
polityki kosmicznej zależy od efektów obranego kształtu relacji pomiędzy
podmiotami tej polityki oscylujących pomiędzy kooperacją, konkurencją,
konfliktem i koegzystencją;
• po czwarte, operacjonalizacja europejskich zasobów kosmicznych pozwoli
na skuteczną i efektywną realizację celów UE i jej państw członkowskich
w zakresie szeroko rozumianego rozwoju i bezpieczeństwa bez ograniczeń
ze strony środowiska międzynarodowego w wymiarze ekonomicznym, militarnym
i politycznym.
Konstruując katalog pytań badawczych, autorka stoi na stanowisku, że pytania
badawcze związane z koncepcją pracy powinny spełniać podstawowe kryterium,
czyli powinny być tak sformułowane, by możliwe było przeprowadzenie
badań oraz otrzymanie odpowiedzi w sposób weryfikowalny empirycznie. Tym
samym nie wszystkie interesujące pytania w naukach społecznych stają się pytaniami
badawczymi, gdyż nie można na nie odpowiedzieć, używając danych
empirycznych, które są nieosiągalne5
. Ponadto pytania badawcze muszą być ograniczone,
a odpowiedzi rozbudowane, gdyż odwrotna konstrukcja nie umożliwia
poszerzenia wiedzy na temat analizowanego zjawiska. Pytania badawcze powinny
być także istotne dla społeczeństwa i powinny dotyczyć kluczowych problemów,
a jednocześnie odpowiedzi nie mogą upraszczać rzeczywistości, sprowadzając się
5 Mats Alvesson, Jörgen Sandberg, Constructing research questions: doing interesting
research, SAGE, London 2013, s. 11.
17 Wprowadzenie
do jednego wyjaśnienia i nie pozostawiając miejsca na alternatywne spojrzenie
na analizowane zjawisko6
.
Pytania badawcze postawione w pracy są również otwarte, zgodnie z postulatem
Hansa-Georga Gadamera, by nie zamykać się w pytaniach na z góry ustalone
odpowiedzi7
. Pytania badawcze ograniczone są także „warunkami zrozumienia”
otrzymanych odpowiedzi, co sprawia8
, że precyzyjne nakreślenie problemów jest
podstawą do naukowej analizy. Rekonstrukcja badanego zjawiska nie jest więc
wystarczająca i wyczerpująca, przeprowadzona jest bowiem z zupełnie innej
perspektywy i w oparciu o zupełnie inną wiedzę, której nie posiadali aktorzy
podejmujący istotne dla prowadzonych badań decyzje9
. Stawianie właściwych
i otwartych pytań to nie tylko badanie danego zjawiska, ale także kwestionowanie
wiedzy, którą posiadamy w oparciu o wcześniej przeprowadzone badania
lub zgromadzą wiedzę10. Dlatego też zrozumienie zjawiska, poprzez stawianie
otwartych pytań, to więcej niż skonfrontowanie własnej wiedzy, intuicji i tez
z rzeczywistością, to także stapianie się (fuzja) horyzontów twórcy tekstu i osoby
interpretującej przekaz, przyjmując, że informacja i interpretacja powstają w różnych
uwarunkowaniach i horyzontach historycznych11. Wymaga to formułowania
pytań badawczych przy założeniu, że zawsze istnieje określona perspektywa
i przesłanki przyświecające prowadzonym badaniom.
Pytania postawione w pracy dzielą się na cztery grupy, tj. (1) deskryptywne
(jaka jest polityka kosmiczna? jakie są instytucje? jakie instrumenty i programy?
jakie podmioty są zaangażowane w realizację europejskiej polityki kosmicznej);
(2) komparatywne (jakie cechy zbliżają i łączą politykę kosmiczną z innymi
politykami unijnymi, takimi jak polityka konkurencyjności, rozwojowa czy innowacyjności,
jakie elementy zbliżają europejską politykę kosmiczną z działaniami
ESA i programami kosmicznymi państw członkowskich, jakie działania podejmowane
są przez inne państwa posiadające zasoby kosmiczne); (3) wyjaśniające
(czyje interesy są realizowane w europejskiej polityce kosmicznej, jak kształtowały
6 Ian Shapiro, The flight from reality in the human sciences, Princeton University Press,
Princeton 2005, s. 3–4. 7 Hans-Georg Gadamer, Truth and method, tłum. J. Weinsheimer i D.G. Marshall,
Second revised edition, Continuum, London 2004, s. 363–366. 8 Jean Grondin, Gadamer’s Basic Understanding of Understanding, [w:] The Cambridge
companion to Gadamer, red. R.J. Dostal, Cambridge University Press, Cambridge
2002, s. 44. 9 H.-G. Gadamer, Truth and method…, s. 367. 10 Ibid., s. 368. 11 Ibid., s. 305.
18 Wprowadzenie
się instytucje europejskiej polityki kosmicznej, jakie czynniki wpłynęły i wpływają
na rozwój polityki kosmicznej, jakie są warunki brzegowe i ograniczenia,
jak kształtują się strumienie polityczne, jak kształtuje się agenda i kto jest za nią
odpowiedzialny) oraz (4) normatywne (jakie idee, normy i wartości są przypisane
polityce kosmicznej, jakie typy uzasadnień są przywoływane, jak powinna
wyglądać polityka kosmiczna).
Wskazane cztery grupy pytań są ze sobą powiązane i aby odpowiedzieć
na pytania zawarte w ostatniej grupie, nie można pominąć odpowiedzi i pytań
z poprzednich grup12, gdyż to wyznacza program badawczy, pozwalający na
dotarcie od ogólnej wiedzy, poprzez szczegółowe wyjaśnienia, do postulatów
normatywnych, niemających odbicia w empirycznych faktach. Ponadto wiedza
generowana poprzez odpowiedź na wskazane pytania jest specyficzna i przypisana
do określonego sposobu wyjaśniania i analizy.
W ślad za postulatem Tadeusza Klementewicza, który uważa, że pełne wyjaśnianie
w naukach humanistycznych powinno zawierać zarówno struktury
motywacyjne jak i wytwory działań13, w książce przyjęto założenie o konieczności
integralnego traktowania zarówno idei jak i interesów jako głównych wyznaczników
motywacyjnych podmiotów polityki. Jednocześnie, podobnie jak uważa
wskazany autor, zasadne jest odwołanie się do koncepcji wyjaśniania integralnego
zaproponowanego przez Jerzego Topolskiego, którego zdaniem wyjaśnianie racjonalne
wymaga odtworzenia powiązanych faktów historycznych14, co pozwala
na pełniejszą (integralną) interpretację decyzji podejmowanych przez podmioty
polityki. W przypadku europejskiej polityki kosmicznej, tak jak i każdej polityki
kreowanej i realizowanej przez ciała kolegialne, takie jak Komisja Europejska
czy Parlament Europejski, wymaga to rekonstrukcji systemu wiedzy, norm i idei
związanych z polityką kosmiczną. Zadanie to nie jest proste, chociaż badając
europejską politykę kosmiczną, rozumianą jako instytucja i proces, udało się
wskazać tzw. brokerów idei, konkretne osoby, które są szczególnie zainteresowane
zmianą albo podtrzymaniem określonego kierunku polityki lub też nadaniem
jej zupełnie innego wymiaru. W przypadku norm, idąc za koncepcją
Petera Katzensteina, przyjęto, że normy to kolektywne oczekiwania podmiotów
o konkretnej tożsamości. W niektórych przypadkach wywołują one efekt konstytutywny,
kształtując tożsamość podmiotu. W innych sytuacjach mają efekt
12 M. Alvesson, J. Sandberg, Constructing research questions…, s. 15. 13 Tadeusz Klementewicz, Rozumienie polityki. Zarys metodologii nauki o polityce, Dom
Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2011, s. 110. 14 Jerzy Topolski, Teoria wiedzy historycznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1983,
s. 419–424.
19 Wprowadzenie
regulacyjny, określający standardy zachowania. Tym samym normy zarówno
definiują tożsamości, jak i regulują zachowania15.
Analiza działań politycznych dotyczących europejskiej polityki kosmicznej
wymaga także uwzględnienia dwóch następujących uwag metodologicznych.
Pierwsza z nich wynika z przekonania, na co wskazuje między innymi
Lejano, iż rozciągnięcie decyzji jednego decydenta na całe społeczeństwo i tym
samym przyjęcie, że jest to stanowisko państwa lub innego podmiotu polityki,
jest nadmiernym uproszczeniem. Jednocześnie narzuca to pewien sposób myślenia
o państwie jak o unitarnym aktorze, a także sposób wyjaśniania decyzji
nacechowany racjonalnością16.
Druga uwaga dotyczy jednego z poważniejszych błędów w analizowaniu
tekstów politycznych, jakim jest oparcie się na „wielkiej narracji”, co w efekcie
prowadzi do wykluczenia z analizy potencjalnie kluczowych elementów konstytuujących
rzeczywistość. Tym samym „wielkie narracje” mogą być hegemonicze17,
mogą narzucać tok prowadzenia badań, poszukiwania uzasadnień dla
założonej tezy, prowadząc do ignorowania odstępstw od narracji, jak również
do długotrwałych trendów. Twierdzenie, że europejska polityka kosmiczna
jest jakościowo różna od działań innych potęg kosmicznych lub też dominuje
w niej komponent dostarczania dóbr wspólnych, prowadzi do odrzucenia założeń
o militarnym charakterze podejmowanych działań. Dlatego też, kierując się
postulatami Topolskiego i Klementewicza, istotną część badań poświęcono na
odtworzenie łańcucha faktów historycznych prowadzących do powstania europejskiej
polityki kosmicznej. Taki zabieg był niezbędny, by wskazać ciągłość procesów
politycznych łączących wiele podmiotów, z których część, tak jak ELDO,
ESRO czy UZE, już nie istnieje, ale decyzje podejmowane przez te podmioty,
struktura instytucjonalna oraz model funkcjonowania obecne są w europejskiej
polityce kosmicznej. Należy jednak podkreślić, że chociaż zakres czasowy pracy
obejmuje lata 1968–2016, to cezurę czasową badań archiwalnych stanowi rok
2002 w przypadku Europejskiej Agencji Kosmicznej i rok 1986 w przypadku
Komisji Europejskiej, gdyż instytucje te udostępniają zasoby archiwalne odpowiednio
po 15 i 30 latach. Stąd też niektóre informacje dotyczące istoty procesów
politycznych, konstrukcji hierarchii preferencji oraz miejsca określonych
idei są nieosiągalne, co sprawia, że chociaż praca ma charakter indukcyjny, to
15 Peter Katzenstein, Introduction: Alternative Perspective on National Security, [w:] The
culture of national security: norms and identity in world politics, red. P.J. Katzenstein,
Columbia University Press, New York 1996, New directions in world politics, s. 5. 16 Raul P. Lejano, Frameworks for policy analysis: merging text and context, Routledge,
New York 2006, s. 51. 17 Ibid., s. 95.
20 Wprowadzenie
część danych pozostaje niedostępnych. Dotytyczy to przede wszystkim okresu
2000–2015, w którym zapadały kluczowe decyzje dotyczące obecnego kształtu
europejskiej polityki kosmicznej.
Pierwszą część pracy poświęcono teoretycznemu i metodologicznemu
podejściu do europejskiej polityki kosmicznej, ze wskazaniem na postępującą
ewolucję metod badania systemu politycznego Unii Europejskiej. Szczególną
uwagę zwrócono na trzy elementy konstytuujące, w opinii autorki, europejską
politykę kosmiczną, tj. idee, interesy oraz instytucje, scharakteryzowane w kolejnych
rozdziałach pracy. Triada tych pojęć odnosi się do procesu formułowania
i wykonywania agendy europejskiej polityki kosmicznej. Przyjęto tym samym
założenie, że interesy i wartości promowane przez uczestników stosunków międzynarodowych
ulegają ciągłej zmianie i przekształcaniu, jednak część z idei
pozostaje niezmienna, ponieważ podległy one instytucjonalizacji i służą realizacji
celów najsilniejszych uczestników stosunków międzynarodowych18. Właściwe
uchwycenie zarówno miejsca jak i znaczenia tych elementów w analizie pozwoli
w zakończeniu odpowiedzieć na podstawowe pytanie badawcze o sens oraz
przyszłość europejskiej polityki kosmicznej. Europejska polityka kosmiczna, jako
wypadkowa wielu decyzji o charakterze strategicznym, nie zawsze wprost związanych
bezpośrednio z aktywnością Unii Europejskiej w przestrzeni kosmicznej,
musi być zatem analizowana w szerszym kontekście, również jako pochodna
określonej koncepcji integracji europejskiej realizowanej przez kolejne Komisje,
państwa członkowskie, a nawet poszczególnych posłów Parlamentu Europejskiego.
Należy także podkreślić, że Wspólnoty Europejskie i Unia Europejska, jako
podmiot, stosunkowo późno włączone zostały w działania dotyczące eksploracji
przestrzeni kosmicznej i wykorzystania zasobów kosmicznych. Oznacza to, że
istniejące instytucje, takie jak ESA czy UZE, wypracowały określony katalog
idei, zasad i polityk dotyczących tego szczególnego obszaru aktywności państw
członkowskich.
Drugą część pracy poświęcono analizie uwarunkowań europejskiej polityki
kosmicznej, ze szczególnym naciskiem na idee i interesy kształtujące europejską
politykę kosmiczną. W części tej odwołano się do interesów określających zakres
europejskiej polityki kosmicznej, takich jak potęga, niezależność czy bezpieczeństwo,
do idei polityki, takich jak kooperacja czy konflikt, oraz do idei ekonomicznych
i rynkowych, gdy zanalizowano czynnik ekonomiczno-technologiczny,
18 Sabine Saurugger, Theoretical approaches to European integration, Palgrave Macmillan,
Basingstoke 2014, s. 209–210.
21 Wprowadzenie
jako najistotniejszy w pierwszych etapach kształtowania się europejskiej polityki
kosmicznej, a obecnie również odgrywający rolę dominującą. W części tej zanalizowano
także genezę europejskiej polityki kosmicznej, której nieodłącznym
elementem jest Europejska Agencja Kosmiczna. Autorka doszła do wniosku, że
procesy integracji państw europejskich w ramach ESA oraz UE, choć przebiegały
niemal równocześnie i oddziaływały na nie te same czynniki wewnętrzne
i zewnętrzne, to charakteryzowały się inną dynamiką i logiką działań państw
członkowskich. Przyczyna leży w odmiennych podstawach instytucjonalnych,
interesach państw członkowskich, jak również w charakterze ESA jako specjalistycznej
organizacji międzyrządowej, urzeczywistniającej wąsko określone cele.
Próba zmiany tej instytucji podejmowana przez KE jest istotnym elementem
europejskiej polityki kosmicznej realizowanej w wymiarze instytucjonalnym. Tym
samym, by właściwie ocenić sens europejskiej polityki kosmicznej, niezbędne
było przeanalizowanie łańcucha zdarzeń historycznych, w którym uczestniczyła
ESA, UZE, Komisja Europejska i Parlament Europejski. W dalszej części pracy
analizie poddano interesy artykułowane przez istotnych uczestników europejskiej
polityki kosmicznej, a dążenie do ich realizacji przekłada się na obecny kształt
europejskiej polityki kosmicznej. Najważniejszym interesem artykułowanym zarówno
przez państwa członkowskie jak i przez instytucje UE jest bezpieczeństwo
i wszystkie działania podejmowane w ramach europejskiej polityki kosmicznej
służą, przede wszystkim, realizacji tego interesu. Inaczej jest w przypadku ESA,
gdzie głównym celem jest wykorzystanie przestrzeni kosmicznej dla celów pokojowych,
choć, jak zauważa Lorenza Sebesta, od momentu stworzenia ESA,
pomimo deklaracji o wyłącznie naukowym celu współpracy, widoczne są interesy
polityczne, ekonomiczne i przemysłowe w funkcjonowaniu europejskiej
współpracy w przestrzeni kosmicznej19. Europejskie zasoby kosmiczne od samego
początku budowane są tak, by miały bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo UE
i jej obywateli. Dotyczy to zarówno programów już realizowanych, takich jak Copernicus,
EGNOS i Galileo, jak i znajdujących się w fazie rozwojowej, takich jak
SSA czy GOVSATCOM. Należy podkreślić, że uzasadnienia dla tych programów
początkowo mają charakter ekonomiczny bądź też odwołują się do koncepcji
dóbr wspólnych zapewnianych na poziomie globalnym. Ten typ uzasadnień jest
stosunkowo łatwo akceptowalny przez europejską opinię publiczną, a także przez
elity polityczne państw członkowskich, które uzasadniając wysokość wydatków
na europejskie programy kosmiczne, sięgają przede wszystkim do argumentów
ekonomicznych. Dopiero w momencie pojawienia się „okna polityki”, jakim jest
19 Lorenza Sebesta, Alleati competitivi: origini e sviluppo della cooperazione spaziale fra
Europa e Stati Uniti, 1957–1973, GLF editori Laterza 2003, s. 294, 300.
22 Wprowadzenie
zagrożenie, decydenci wskazują na możliwość wykorzystania zasobów kosmicznych
dla zapewnienia bezpieczeństwa, co służy też jako argument za zwiększeniem
lub zmianą sposobu finansowania europejskich programów kosmicznych.
Istotnym oknem polityki był kryzys ekonomiczny z 2008 roku, co pozwoliło nie
tylko na nadanie europejskiej polityce kosmicznej nowego impetu, ale wpłynęło
też na strategię najważniejszych państw europejskich posiadających zasoby kosmiczne20.
Takim oknem jest także trwający kryzys migracyjny, co pozwala na
nadanie większych uprawnień instytucjom wykorzystującym dane pochodzące
z europejskich programów kosmicznych, takich jak FRONTEX, i tym samym
wzmacnia legitymację do wykorzystania tych zasobów na potrzeby zapewniania
bezpieczeństwa.
Kolejną część pracy poświęcono analizie instytucji oraz mechanizmów rządzących
europejską polityką kosmiczną, takich jak KE, PE, RE oraz poszczególne
agencje i komitety realizujące zadania związane z europejską polityką kosmiczną.
Analiza szczególnej struktury instytucjonalnej, częściowo odzwierciedlającej
struktury decyzyjne państw członkowskich, poszerzona została o relacje pomiędzy
UE i ESA – instytucja ta jest istotnym elementem europejskiej polityki
kosmicznej, funkcjonującym jako agencja implementacyjna. W celu scharakteryzowania
więzi pomiedzy wskazanymi dwoma podmiotami zdecydowano się sięgnąć
do koncepcji złączonej administracji, co pozwoliło także na sformułowanie
scenariuszy przyszłego stanu relacji pomiędzy UE i ESA, scharakteryzowanych
w ostatniej części pracy.
W dalszej części pracy przedstawiono instrumenty europejskiej polityki
kosmicznej, zarówno te, które są już wykorzystywane – Copernicus, EGNOS
i Galileo, jak i te, które będą rozwijane w przyszłości – SSA czy GOVSATCOM.
Ponieważ zgodnie z założeniami Strategii kosmicznej dla Europy kluczowym
elementem europejskiej polityki kosmicznej jest uzyskanie znacznie silniejszej
pozycji na arenie międzynarodowej21, co jest warunkiem powodzenia celów strategicznych,
w ramach instrumentów europejskiej polityki kosmicznej zanalizowano
także propozycję kodeksu dobrych praktyk w przestrzeni kosmicznej (Code of
Conduct). Wynika to z przyjętej w pracy definicji bezpieczeństwa kosmicznego,
20 Bertrand de Montluc, What is the state of play in European governance of space
policy?, „Space Policy” 2012, t. 28, nr 2, s. 74–76; I. Jarritt, W. Peeters, M. Simpson,
Space financing in the aftermath of the financial crisis, „Space Policy” 2010, t. 26,
nr 2, s. 119–120; C. Al-Ekabi et al., red., Yearbook on Space Policy 2011/2012: Space
in Times of Financial Crisis, Springer, Wien 2014. 21 Komisja Europejska, Strategia kosmiczna dla Europy, KOM (2016) 705 final, 26.10.2016,
s. 13.
23 Wprowadzenie
która zawiera w sobie również koncepcję zapewniania bezpieczeństwa poprzez
wsparcie dla uregulowań prawnych określających możliwości wykorzystywania
przestrzeni kosmicznej. Jak wskazano powyżej, ponieważ nadrzędnym interesem
europejskiej polityki kosmicznej jest szeroko rozumiane bezpieczeństwo UE
oraz jej obywateli, pozwala to umieścić koncepcję kodeksu dobrych praktyk
w przestrzeni kosmicznej w grupie instrumentów służących do zapewnienia
bezpieczeństwa.
W ostatniej części pracy zawarto prognozy związane z rozwojem europejskiej
polityki kosmicznej w wymiarze prawnym, instytucjonalnym i gospodarczym.
Wymiar prawny przyszłej polityki kosmicznej UE dotyczy przede wszystkim
kwestii odpowiedzialności za zasoby kosmiczne i dostarczane usługi dzięki systemom
wykorzystującym przestrzeń kosmiczną. W wymiarze instytucjonalnym
najważniejszym wyzwaniem dla europejskiej polityki kosmicznej będzie określenie
charakteru relacji z Europejską Agencją Kosmiczną po zakończeniu budowy
systemów Copernicus i Galileo. W tej części pracy odwołano się do podstawowego
założenia, że europejska polityka kosmiczna jest integralną częścią polityki
UE, a zatem proponowane i wprowadzane rozwiązania służą osiągnięciu celów
niezwiązanych bezpośrednio z eksploracją przestrzeni kosmicznej. Ponieważ
oprócz zapewniania bezpieczeństwa, istotnym celem UE w ramach realizacji
polityk publicznych jest przejęcie władzy od państw członkowskich, związanej
przestrzenią i mobilnością, scenariusze rozwoju europejskiej polityki kosmicznej
ogniskują się wokół trzech wymiarów mobilności dotyczących lepszego
uporządkowania przestrzeni proponowanego w Strategii kosmicznej dla Europy.
Tym samym poprzez instrumenty europejskiej polityki kosmicznej stopniowo
przejmowana będzie kontrola nad mobilnością operacyjną, lokalizacyjną i interakcyjną.
Pozwoli to między innymi poprawić kontrolę granic UE, doprowadzi do
rozproszenia na terytorium UE fizycznych struktur rządzenia, takich jak agencje
unijne, usprawni mechanizmy planowania przestrzeni (poprzez system Copernicus
i dyrektywę INSPIRE), wzmocni władzę nad finansowaniem infrastruktury
europejskiej. Umocni także pozycję Komisji jako podmiotu pośredniczącego
w negocjacjach i sporach z innymi podmiotami władzy, jak również wpłynie
na pełniejszą legitymację UE jako podmiotu efektywnie przyczyniającego się do
redukcji przestrzennych niedogodności poprzez powszechny dostęp do usług
transportowych nowej generacji, takich jak autonomiczne auta elektryczne, czy
telekomunikacyjnych poprzez deklarowe zapewnienie powszechnej łączności
przy wykorzystaniu europejskich technologii satelitarnych.
Ponieważ europejska polityka kosmiczna jest obszarem względnie nowym,
a jednocześnie stosunkowo niedostępnym badaczom nauk społecznych z ra-